Լոնդոնաբնակ բարերար, գրող-հրապարակախոս, ազգային-հասարակական գործիչ ԱՍԱՏՈՒՐ ԳՅՈՒԶԵԼՅԱՆԻ հետ մեր զրույցի առաջին մասը նրա կյանքի ուղեգծի մասին էր, որ սկսվում է Կիլիկիայից, հասնում մինչև Մեծ Բրիտանիա: Զրույցի առանցքը հայրենիքն է, սերը, ընկերությունը, բարեսիրությունը: Սփյուռքահայ մտավորականը հայրենիքը հզոր տեսնելու իր տեսլականն ունի: Նրա՝ hամահայկական կենտրոնական մարմին ստեղծելու գաղափարի իրագործումն ուշանում է, բայց արդիական է մինչ օրս:
-Պարոն Գյուզելյան, հզոր, զարգացած երկիր ունենալու նախադրյալները որո՞նք են:
-Նախ՝ կարգուկանոն պետք է հաստատենք, կոռուպցիան քչացնենք: Եթե ղեկավարը գող է, էլ ի՞նչ եք ուզում, ժողովուրդն էլ պետք է գող լինի, համակարգն այդպիսին է: Եղբայր, դու 400 դոլար ամսական եկամուտ ունես, 6 միլիարդ միայն Ռուսաստանում ես ներդնում անում, այդ գումարը որտեղի՞ց: Այդ հարցերը պետք է լուծում գտնեն, թափանցիկություն պետք է լինի, վստահության մթնոլորտ ստեղծվի հայրենիքի մեջ: Սփյուռքը գոյություն չի կարող ունենալ առանց հզոր հայրենիքի, իսկ հայրենիքը հզոր չի լինի առանց սփյուռքի: Պետք է ստեղծել այնպիսի միջավայր, որ ամեն մարդ գա, ներդրում անի, իմանալով, որ չեն գողանալու: Մենք փոքր երկիր ենք, եղած-չեղածը 3-միլիոնանոց ժողովուրդ ենք: Փոքր երկրներն ավելի մեծ հնարավորություն ունեն հարուստ տնտեսություն ունենալու, քան մեծ երկրները: Պարզապես մեր ներուժը պետք է ճիշտ օգտագործենք: Մենք բազմաթիվ տաղանդներ ունենք, որոնք ցրված են աշխարհում, թողնում-գնում են: Շատերը կվերադառնան, եթե բարգավաճ Հայաստան լինի: Ինչպե՞ս պետք է լինի. գործարաններ, գործատեղեր հիմնվեն, տնտեսական առավելություններ տրվեն, ազատ գոտի ստեղծվի Արևելքի և Արմուտքի միջև: Այս ձևով կհզորանաս: Երբ հզորանաս, ամեն մարդ կլսի քեզ: Փառք Աստծո, նախագահ ունենք, որ պայծառ մտքի տեր է, միջազգային կապեր ունի: Պետք է օգտագործել բոլոր այս հնարավորությունները:
-Հետադարձ հայացքով ինչպե՞ս եք գնահատում անկախ Հայաստանի քաղաքական-հասարակական անցուդարձը, ձեռքբերումներն ու կորուստները: Չէ՞ որ գալու է մի օր, որ հետադարձ հայացք ենք նետելու պատմությանը ու պատասխան ենք տալու նաև այսօրվա համար:
-Անպայման պիտի նայես հետ ու պիտի բաղդատես. օրինակ, սրանից 60-70 տարի առաջ աշխարհում 2 հայ միլիարդատեր ունեինք, այսօր, որքան ես գիտեմ, 100-ն են: Խորհրդային տարիներին Մոսկվայի փողերով Արփա-Սևան, օպերա էինք կառուցում, այսօր, այսքան միլիոնների մեջ, չենք կարողանում այնպես անել, որ աշխարհի ամենաարդիական հաստատությունները Հայաստանում լինեն: Բոլորը չէ, որ ազգային գիտակցություն ունեն: Պետք է լինի համահայկական կոմիտե, մարմին, ղեկավարություն, որը կարողանա նրանց համոզել գումարները հայրենիքին ուղղել: Մեկ միլիարդից հետո ի՞նչ պետք է անես, ինչի՞ վրա ծախսես, ծախսիր, որ երկիրդ բարգավաճի, և հետագա սերունդները օրհնեն քեզ: Այնպես որ, մենք, ինչպես ասացի, բոլոր հնարավորություններն ունենք, բայց սարերից ձյունը հալվում է ու առվակների մեջ իջնում, եթե չհավաքենք, հիդրոկայանի չվերածենք, ուժի չվերածենք, դաշտերում կանհետանա:
90-ականներին էր, նստած էինք սրճարանում, մեկը մոտեցավ (նախարար էր), սկսեց սովետին հայհոյել: Ասացի՝ պարոն նախարար, այս հրապարակը գեղեցի՞կ է, ասաց՝ այո, սրա նման գեղեցիկ հրապարակ քիչ կա, ասացի՝ այս հրապարակը հայրենասեր կոմունիստները կառուցեցին, օպերայի թատրոնը, Բյուրականի աստղադիտարանը կոմունիստները կառուցեցին՝ Մոսկվայի միջոցներով։ Մի՞թե Խանջյանը Զարոբյանը, Դեմիրճյանը հայրենասեր չէին, ասացի՝ ներեցեք, բայց դուք որևէ բան կառուցե՞լ եք, եղածը կարողանու՞մ եք պահպանել: Թողեց-գնաց: Ամեն շրջան իր արժեքն ունի, ինչու՞ ես ոտնակոխում: Այդպես կարո՞ղ է խոսել մեկը, ով նման պատասխանատու պաշտոն է զբաղեցնում: Մշակույթը, երաժշտութունը, գրականությունը, նկարչությունը խորհրդային տարիներին զարգացան: Ի՞նչ ունեինք, 30-հազարանոց խեղճուկրակ քաղաք: Երբ կորցնում ես իրականություն զգացողությունը, դա արդեն վնասակար է:
-Գիտեմ, որ Ձեր կատարած բարերարություններից չեք սիրում խոսել, բայց կարո՞ղ եք ասել՝ առաջնահերթորեն ինչի՞ն պետք է ուղղվի բարերարությունը:
-Մի առիթով ասել եմ, որ բարեսիրությունը գեղեցիկ կնոջ նման է, չի շպարվում-գեղեցկանում ի ցույց ուրիշների, նա դա անում է ծածուկ և առաջին հերթին իր համար: Բնական է, մենք նախապատվությունը տալիս ենք կրթությանը, որովհետև ժողովրդի ապագան նոր սերունդն է. բարձագույն կրթություն ստանալով՝ նրանցից շատերը մեր ապագա ղեկավարները պետք է լինեն: Դա ճիշտ է, բայց չպետք է անտեսել մարդկային մյուս պահանջներն ու կարիքները: Պիտի չթողնես, որ ծերունին կյանքի վերջին տարիները խեղճուկրակ ապրի, երեխան՝ քաղցած: Պետք է օգնես մանկատներին, դպրոցներին, գիտական օջախներին: ՈՒսանողը դիմում է մեծահարուստին ուսման ծախսերի համար, ասում է՝ իմ ծրագրի մեջ դա չկա… Վարդանանց ասպետների դպրոցում իմ անունով դասարան կա, ես օգնում էի, մինչև հիմա շրջանավարտները շնորհակալություն են հայտնում, ասում են՝ իրավաբան ենք դարձել, բժիշկ, մեզ չեք հիշի, բայց մենք Ձեր դասարանից ենք եղել: Այդ երեխաները տեղ պետք է հասնեն, առանց օգնելու ո՞նց հասնեն: Կաթողիկոսն ասում է՝ էջմիածնի այս հատվածը նորոգել է պետք, հազար բարերար է հայտնվում, լավ, հասկացանք, միայն կաթողիկոսի խո՞սքը պետք է լսեք, Գյուզելյանի խոսքն էլ լսեք (ծիծաղում է- Ա. Ս.):
-Բարերարության առանձին դեպքեր լինում են, բայց քիչ առաջ նշեցիք, որ համակարգված մոտեցում է պետք:
-Համազգային ֆոնդ պետք է ստեղծել, որը ոչ թե մեկ անհատի, այլ կոմիտեի ձեռքում պետք է լինի: 63 թվականին ռադիոյով ելույթ ունեցա ու խոսեցի համահայկական կոմիտե ստեղծելու մասին: Մեր նյութական ուժը պետք է հավաքենք ու ստեղծենք ֆոնդ, որից կօգտվի ողջ ժողովուրդը: Ինչու՞ պետք է տաղանդավոր երաժիշտը խամրի-գնա, ուսանողը աղքատ լինի: Եթե այն ժամանակ սկսեինք, այսօր 3-4 միլիարդ դոլարի ֆոնդ կունենայինք, որը կուղղվեր և՛ համազգային հարցերի լուծմանը, և՛ առանձին տաղանդավոր ուժերին: Ասացի՝ ստեղծեք համահայկական կենտրոնական մարմին, թող կուսակցությունները վիճելի հարցերը զանազանեն անվիճելի հարցերից, անվիճելի հարցերի շուրջ համախմբվեն: Եթե նստենք սեղանի շուրջ և զատորոշենք վիճելի հարցերը անվիճելիներից, կտեսնենք, որ անվիճելի հարցեր չկան արդեն: Չարենցն ասում էր. «Ով հայ ժողովուրդ, քո միակ փրկությունը քո միասնական ուժի մեջ է»: Մինչև այդ հավաքական ուժը ծրագրված ձևով չօգտագործենք, տեղ չենք հասնի: Ֆրանսերեն, անգլերեն թերթեր հիմնենք՝ մեր դատը պաշտպանող, տարին մեկ գրական մրցույթ հայտարարենք, 300 հազար դոլար տանք այն օտար գրողին, ով հայ ժողովրդի կյանքի մասին մի գեղեցիկ վեպ կգրի: Տարին մեկ անգամ աշխարհը կասի, որ հայկական գրական մրցանակ է շնորհվել: Կուսակցությունները ասացին՝ նորից երա՞զ եք ցանում, ասացի՝ խանգարողը դուք եք: Ամբողջ ժողովուրդը բաժան-բաժան պահեցին, հիմա տպավորություն են ստեղծում, որ հայ ժողովուրդն է իրենցից ծնվել, ոչ թե իրենք՝ հայ ժողովրդից: Ամեն առավոտ զարթնողը հեռուստատեսությամբ մի բան է ասում, մյուսը՝ ուրիշ բան: Սփյուռքահայը իրավունք չունի սփյուռքի անունից խոսելու, ինձ նման կարող է ասել՝ սա իմ մասնավոր կարծիքն է: Եթե հայ գաղութներն իրենց ջանքերը մեկտեղեն և ստեղծեն համահայկական կենտրոնացված մի կազմակերպություն, այդ ժամանակ միայն իրավունք կունենան խոսելու սփյուռքահայության անունից: Այդ ժամանակ մեր հայրենիքը կդառնա այնքան հզոր, որ հարևանները չեն կարողանա րոպե անգամ մտածել, թե այդ մասնատված ժողովրդին կարելի է կուլ տալ: Հայաստանը իրապես հզոր կդառնա:
-Մեր հողերը կարո՞ղ ենք փողով հետ բերել:
-Մեր հողերի վերադարձը կապված է նորից փողի հետ: Ասեմ՝ ինչպես: Մենք պետք է համոզենք մեծ պետություններին, որ մեր հողերը մեզ վերադարձնելն իրենց նպաստավոր է: Նապոլեոնին հարցրել են՝ աշխարհում ամենաուժեղ բանն ի՞նչ է, ասել է՝ փողը, բա երկրո՞րդը, պարզ է, որ փողը, բա երրո՞րդը, անպայման փողն է:
-Հայրենազուրկ հայերից շատերը հաստատվեցին օտար երկրներում ու վերապրեցին, հզորացան: Դուք ինքներդ անցել եք այդ ճանապարհը: Ի՞նչն է ուժ տալիս մարդուն, երբ ծայրահեղ պայմաններում է ապրում, կորցնում է ամեն ինչ:
-Ամենակարևոր բանը կյանքում ապրելն է, ողջ լինելը: ՈՒժ է տալիս գոյատևելու ցանկությունը:
-Սարոյանն ասում է ՝մեր ուզածը սեր է և փող: Համամի՞տ եք:
-Խորիմաստ բան է, ամեն մարդ սեր է ուզում, սեր՝ բոլոր իմաստներով: Սերը հոգու արտահայտություն է, եթե մեկին չսիրես, քեզ չես սիրի: Ես ոչ ոքի չեմ ատում: Ինձ շատերը չեն սիրում, որովհետև ազատ եմ խոսում: Սիրո առումով, անշուշտ, Սարոյանի ասածի մեջ ճշմարտություն կա, իսկ փողը պետք ինքնանապատակ չլինի: Փողը դիզելու համար չէ, փողը ծախսելու համար է։ Ծախսիր ընտանիքիդ համար, երեխաներիդ, թոռներիդ, բայց մի մոռացիր, որ այդ փողից պիտի բաժին հանես նաև նրանց, ովքեր դրա կարիքն ունեն:
Զրույցը՝ Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ